Wykonywanie pracy w dwóch lub w kilku państwach członkowskich

Wyjątkiem od zasady podlegania ustawodawstwu państwa, w którym praca jest wykonywana, są również przepisy dotyczące osób wykonujących pracę najemną lub prowadzących działalność na własny rachunek w kilku państwach członkowskich.

Zgodnie z art. 13 ust. 1 lit. a) rozporządzenia 883/2004, osoba która normalnie wykonuje pracę najemną w dwóch lub więcej państwach członkowskich podlega:

a) ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania, jeżeli wykonuje znaczną część pracy w tym państwie członkowskim

lub

jeżeli nie wykonuje znacznej części pracy w państwie członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania:

(i) ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym znajduje się siedziba lub miejsce wykonywania działalności przedsiębiorstwa lub pracodawcy, jeżeli jest zatrudniona przez jedno przedsiębiorstwo lub jednego pracodawcę; lub

(ii) ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym znajduje się siedziba lub miejsce wykonywania działalności przedsiębiorstw lub pracodawców, jeżeli jest zatrudniona przez co najmniej dwa przedsiębiorstwa lub co najmniej dwóch pracodawców, których siedziba lub miejsce wykonywania działalności znajduje się tylko w jednym państwie członkowskim; lub

(iii) ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym znajduje się siedziba lub miejsce wykonywania działalności przedsiębiorstwa lub pracodawcy, innego niż państwo członkowskie jej zamieszkania, jeżeli jest zatrudniona przez dwa lub więcej przedsiębiorstw lub dwóch lub więcej pracodawców, których siedziba lub miejsce wykonywania działalności znajduje się w dwóch państwach członkowskich, z których jedno jest państwem członkowskim jej zamieszkania; lub

(iv) ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania, jeżeli jest zatrudniona przez dwa lub więcej przedsiębiorstw lub dwóch lub więcej pracodawców, a co najmniej dwa z tych przedsiębiorstw lub dwóch z tych pracodawców mają siedzibę lub miejsce wykonywania działalności w różnych państwach członkowskich innych niż państwo członkowskie miejsca zamieszkania.

Przykład:
Mieszkająca w Polsce osoba jest zatrudniona przez przedsiębiorstwo z siedzibą w Polsce. Osoba wykonuje na rzecz tego przedsiębiorstwa pracę w Polsce oraz w Niemczech. Na pracę w Polsce przypada 10% ogólnego czasu pracy tej osoby. W takim przypadku osoba podlega polskiemu ustawodawstwu w zakresie zabezpieczenia społecznego, ponieważ w Polsce znajduje się siedziba jej pracodawcy (art. 13 ust. 1 lit. b)(i)).

Przykład:
Mieszkająca w Polsce osoba jest zatrudniona przez przedsiębiorstwa A i B. Oba te przedsiębiorstwa mają siedziby w Polsce. Osoba wykonując pracę na rzecz tych przedsiębiorstw przez 85% swego czasu pracy pracuje w Austrii, w Polsce - 15%. W takim przypadku osoba podlega polskiemu ustawodawstwu w zakresie zabezpieczenia społecznego, ponieważ siedziby obu jej pracodawców znajdują się w Polsce (art. 13 ust. 1 lit. b (ii)).

Przykład:
Mieszkająca w Polsce osoba jest zatrudniona przez przedsiębiorstwo A z siedzibą w Polsce. Jest zatrudniona również przez przedsiębiorstwo B z siedzibą w Czechach. W Polsce wykonuje pracę przez 20% ogólnego czasu pracy, w Czechach - 80%. W takim przypadku osoba podlega czeskiemu ustawodawstwu w zakresie zabezpieczenia społecznego, ponieważ jest zatrudniona przez różnych pracodawców, których siedziby znajdują w dwóch państwach członkowskich, z których jedno jest państwem członkowskim zamieszkania pracownika (art. 13 ust. 1 lit. b (iii)).

Przykład:
Mieszkająca w Polsce osoba jest zatrudniona przez trzech pracodawców. Pracodawca A ma siedzibę w Polsce, pracodawca B ma siedzibę we Francji, pracodawca C ma siedzibę w Słowacji. Czas pracy w Polsce stanowi 10% ogólnego czasu pracy, we Francji - 40%, w Słowacji - 50%. W takim przypadku pracownik podlega polskiemu ustawodawstwu w zakresie zabezpieczenia społecznego, ponieważ jest zatrudniony przez różnych pracodawców, z których dwóch ma siedziby w różnych państwach członkowskich innych niż państwo zamieszkania (art. 13 ust. 1 lit. b (iv).

Zgodnie z art. 14 ust. 5 rozporządzenia 987/2009, do celów stosowania art. 13 ust. 1 rozporządzenia 883/2004, osoba która "normalnie wykonuje pracę w dwóch lub więcej państwach członkowskich" oznacza osobę, która równocześnie lub na zmianę wykonuje jedną lub kilka odrębnych prac w dwóch lub więcej państwach członkowskich w tym samym lub kilku przedsiębiorstwach lub dla jednego lub kilku pracodawców.

Prace, które są wykonywane równocześnie obejmują przypadki, w których dodatkowe zatrudnienie w różnych państwach członkowskich jest wykonywane jednocześnie na podstawie tych samych lub innych umów o pracę. Druga dodatkowa praca może być wykonywana w trakcie trwania płatnego urlopu, w weekendy lub w przypadku pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy, dwa różne rodzaje pracy mogą być wykonywane dla różnych pracodawców tego samego dnia.

Prace, które są wykonywane na zmianę obejmują sytuacje, w których prace nie są wykonywane jednocześnie na terytorium kilku państw członkowskich, ale polegają na następujących po sobie zleceniach wykonywanych w różnych państwach członkowskich.

Odnośnie drugiej z powyższych sytuacji, wydany przez Komisję Administracyjną ds. Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego ,,Praktyczny poradnik: Ustawodawstwo mające zastosowanie w Unii Europejskiej (UE), Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) i Szwajcarii" (stan na grudzień 2013 r.), podkreśla, że instytucja ustalająca ustawodawstwo zobowiązana jest dokonać oceny istotnych okoliczności. W szczególności istotne jest, by okresy pracy w różnych państwach członkowskich następowały po sobie z pewną regularnością w ciągu kolejnych 12 miesięcy kalendarzowych. Po drugie, prace określone w umowie o pracę powinny być spójne z pracami, które będą przez pracownika wykonywane. Instytucja ubezpieczeniowa może również dokonać analizy:

• sposobu, w który umowy o pracę pomiędzy pracodawcą i danym pracownikiem były wcześniej realizowane w praktyce,
• sposobu zawierania umów o pracę,
• charakterystyki oraz warunków prac realizowanych przez pracodawcę.

Obowiązek dokonania przez instytucję ubezpieczeniową został określony również w wyroku Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 4 października 2012 r. w sprawie C-115/11 Format Urządzenia i Montaże Przemysłowe. Wyrokiem tym została rozpatrzona sprawa, w której pracownik był zatrudniony na podstawie umów o pracę wskazujących jako miejsce świadczenia pracy terytorium kilku państw członkowskich, jednak w rzeczywistości w okresie obowiązywania każdej z umów wykonywał pracę wyłącznie w jednym państwie członkowskim. W wyroku TS UE stwierdził, że ,,osoba, która na podstawie kolejnych umów o pracę wskazujących jako miejsce jej świadczenia terytorium kilku państw członkowskich pracuje w rzeczywistości w okresie obowiązywania każdej z tych umów w jednym czasie wyłącznie na terytorium jednego z tych państw, nie może być objęta zakresem pojęcia osoby zwykle zatrudnionej na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich." W wyroku tym Trybunał podkreślił, że jeżeli na podstawie dowodów innych niż umowa o pracę okaże się, że sytuacja w zakresie zatrudnienia danego pracownika w rzeczywistości różni się od sytuacji opisanej w umowie o pracę, instytucja właściwa zobowiązana jest oprzeć swoje ustalenia w zakresie właściwego ustawodawstwa na faktycznej sytuacji pracownika.

Określenie "znaczna część pracy najemnej" wykonywana w państwie członkowskim oznacza, że znaczna pod względem ilościowym część pracy danego pracownika jest wykonywana w tym państwie członkowskim, przy czym nie musi to być koniecznie największa część tej pracy.

W celu określenia, czy znaczna część pracy danego pracownika jest wykonywana w państwie członkowskim, należy uwzględnić następujące kryteria orientacyjne:

• czas pracy
   i/lub
• wynagrodzenie.

Jeżeli w trakcie przeprowadzania ogólnej oceny okaże się, że dana osoba przez co najmniej 25% czasu swojej pracy pracuje w państwie członkowskim, w którym ma swoje miejsce zamieszkania, i/lub że zarabia co najmniej 25 % swojego wynagrodzenia w państwie członkowskim, w którym ma swoje miejsce zamieszkania, będzie to wskazywało, że znaczna część pracy tej osoby jest wykonywana w tym państwie członkowskim.

Przykład:
Osoba jest zatrudniona przez przedsiębiorstwo mające siedzibę w Niemczech, natomiast zamieszkuje w Polsce. Przez jeden dzień w tygodniu pracuje w domu w Polsce, natomiast w pozostałe dni pracuje w Niemczech. Ponieważ jeden dzień 
w tygodniu przekłada się na 20% wykonywanej pracy, osoba ta nie wykonuje "znacznej części" swojej pracy w Polsce, tj. w państwie miejsca zamieszkania. Zastosowanie ma więc ustawodawstwo niemieckie.

Przykład:
Osoba jest prawnikiem zatrudnionym w dwóch różnych firmach prawniczych, jednej w Wielkiej Brytanii i jednej w Polsce, będącej również państwem, w którym osoba ta ma swoje miejsce zamieszkania. Większość swojej pracy osoba ta wykonuje w Wielkiej Brytanii i nie spełnia wymagania dotyczącego znacznej części pracy w państwie, w którym ma swoje miejsce zamieszkania. Zgodnie z przepisem art. 13 ust. 1 pkt. b)(iii) osoba taka podlega ustawodawstwu Wielkiej Brytanii. 

Choć uwzględnienie czasu pracy i/lub wynagrodzenia jest obowiązkowe, kryteria te nie są wyczerpujące i możliwe jest wzięcie pod uwagę także innych kryteriów.

Grupą zawodową, która ze względu na specyfikę wykonywanej pracy jest szczególnie aktywna na terenie dwóch lub kilku państw członkowskich, są pracownicy transportu międzynarodowego.

Cześć pracowników transportu międzynarodowego pracuje w oparciu o harmonogramy bądź modele pracy, ma wyznaczone trasy, na których transport się przemieszcza, oraz szacunkowy czas trwania podróży. Osoba ubiegająca się o ustalenie mającego zastosowanie ustawodawstwa powinna odpowiednio wykazać (np. przedstawiając harmonogramy pracy, podróży lub inne informacje), jak jej czas pracy rozłożył się na czas przepracowany w państwie zamieszkania oraz na czas przepracowany na terenie innych państw członkowskich.

W przypadku, w którym informacje dotyczące godzin przepracowanych w państwie członkowskim miejsca zamieszkania nie są dostępne, lub gdy z ogółu okoliczności nie wynika jasno, że znaczna część pracy została wykonana w państwie członkowskim miejsca zamieszkania, w celu określenia, czy znaczna część pracy została wykonana w państwie członkowskim miejsca zamieszkania, czy też nie, można zastosować inną metodę niż metoda podziału czasu pracy.

W tym kontekście możliwe jest podzielenie pracy na różne elementy lub zdarzenia i dokonanie oceny mającej na celu zbadanie, jaka część pracy została wykonana w państwie zamieszkania biorąc pod uwagę liczbę zdarzeń, które zaszły w trakcie wykonywania pracy w tym państwie, przedstawioną jako część całkowitej liczby zdarzeń, które wystąpiły w danym okresie czasu. Należy jednak pamiętać, iż ocena powinna w największym możliwym stopniu opierać się na modelach pracy obejmujących okres 12 miesięcy.

W przypadku transportu drogowego można skupić się na ładowaniu i rozładowywaniu ładunku oraz różnych państwach, w których się to odbywa, jak zostało to przedstawione w poniższym przykładzie.

Przykład:
Kierowca ciężarówki mieszka w Polsce i jest zatrudniony przez niemieckie przedsiębiorstwo transportowe. Pracownik wykonuje swoją pracę głównie w Danii, Niemczech, Polsce oraz Austrii. W danym okresie czasu, np. w ciągu tygodnia (okres tygodnia został przytoczony w niniejszym przykładzie w celu jego uproszczenia, ale może to być równie dobrze jakikolwiek inny okres czasu), kierowca załadowuje ciężarówkę 10 razy i rozładowuje ją 10 razy. Łącznie występuje więc 20 elementów (10 załadunków, 10 rozładunków). 
W ciągu tego tygodnia kierowca dokonuje 2 załadunki i 2 rozładunki w Polsce, będącej jego państwem zamieszkania. Te dwa elementy stanowią 20% całkowitej liczby elementów i tym samym wskazują, że kierowca nie wykonuje znacznej części swojej pracy w państwie zamieszkania.
W związku z tym zastosowanie będzie miało ustawodawstwo niemieckie, ponieważ Niemcy są państwem członkowskim, w którym znajduje się siedziba pracodawcy.

Poza wskazanymi powyżej kryteriami, przy ustalaniu ustawodawstwa państwa członkowskiego, które ma mieć zastosowanie, obowiązkowo uwzględnia się sytuację, jaka prawdopodobnie może mieć miejsce w ciągu kolejnych 12 miesięcy kalendarzowych. Przeszła działalność również stanowi jednak wiarygodny wskaźnik pozwalający określić przyszłe zachowanie i w związku z tym w przypadku, w którym oparcie ustalenia na podstawie zaplanowanych modeli pracy lub harmonogramów pracy nie jest możliwe, uwzględnienie sytuacji z ostatnich 12 miesięcy i wykorzystanie jej przy dokonywaniu oceny dotyczącej znacznej części pracy wydaje się być uzasadnione.
W przypadku, w którym przedsiębiorstwo zostało założone niedawno, ocena może zostać przeprowadzona w oparciu o odpowiednio krótszy okres czasu.

Przepisy rozporządzenia 883/2004 zawierają szczególną regulację dotyczącą pracy w charakterze członka załogi lotniczej lub personelu pokładowego. Zgodnie z art. 11 ust. 5 praca w charakterze członka załogi lotniczej lub personelu pokładowego, wykonywana w lotniczym transporcie pasażerów lub towarów, jest uznawana za pracę wykonywaną w państwie członkowskim, w którym znajduje się port macierzysty, zgodnie z definicją zawartą w załączniku III do rozporządzenia (EWG) nr 3922/91.

Jeżeli osoba wykonująca pracę najemną jako członek załogi lotniczej lub personelu pokładowego w lotniczym transporcie pasażerów lub towarów w dwóch lub więcej państwach członkowskich, to do celów art. 13 ust. 1 rozporządzenia 883/2004, podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym znajduje się port macierzysty w rozumieniu załącznika III do rozporządzenia Rady (EWG) nr 3922/91 z dnia 16 grudnia 1991 r. w sprawie harmonizacji wymagań technicznych i procedur administracyjnych w dziedzinie lotnictwa cywilnego (art. 14 ust. 5a zd. 2 rozporządzenia 987/2009).

Tryb ustalania ustawodawstwa dla osób aktywnych zawodowo w dwóch lub w kilku państwach członkowskich

Osoby aktywne zawodowo jednocześnie w dwóch lub w kilku państwach członkowskich UE w okresie rozpoczynającym się od (lub następującym po) 01.05.2010 r., w celu ustalenia ustawodawstwa powinny skontaktować się z instytucją państwa miejsca zamieszkania. 
Dotyczy to następujących sytuacji:

• wykonywania pracy najemnej w dwóch lub więcej państwach członkowskich,
• wykonywania pracy na własny rachunek w dwóch lub więcej państwach członkowskich,
• wykonywania pracy najemnej i pracy na własny rachunek w dwóch lub więcej państwach członkowskich.

W opisanych powyżej sytuacjach, instytucja miejsca zamieszkania jest zawsze właściwa do ustalenia ustawodawstwa, któremu taka osoba będzie podlegała. Procedura ustalania ustawodawstwa jest określona przez przepisy art. 16 rozporządzenia 987/2009, tj. rozporządzenia wykonawczego, określającego reguły postępowania w przypadku stosowania rozporządzenia 883/2004.

Zgodnie z tą procedurą, instytucja miejsca zamieszkania dokonuje ustalenia ustawodawstwa mającego zastosowanie w stosunku do osoby wykonującej pracę w kilku państwach. Takie wstępne określenie mającego zastosowanie ustawodawstwa ma charakter tymczasowy. Instytucja ta informuje wyznaczone instytucje każdego państwa członkowskiego, w którym wykonywana jest praca, a także instytucje państwa członkowskiego w którym znajduje się siedziba lub miejsce prowadzenia działalności przedsiębiorstwa zatrudniającego pracownika, o swoim tymczasowym określeniu.

Tymczasowe określenie mającego zastosowanie ustawodawstwa, staje się ostateczne w terminie dwóch miesięcy od momentu kiedy instytucja, która dokonała ustalenia poinformuje o swoim ustaleniu instytucje zainteresowanych państw członkowskich. Jeśli żadna z instytucji, które zostały poinformowane, nie zgłosi przed upływem 2 miesięcy instytucji miejsca zamieszkania, wątpliwości co do treści ustalenia, a także nie poinformuje o swojej odmiennej opinii w tej kwestii, ustawodawstwo tymczasowe staje się ostateczne.

Instytucja właściwa państwa członkowskiego, którego ustawodawstwo zostało tymczasowo lub ostatecznie określone jako mające zastosowanie, niezwłocznie informuje o tym osobę zainteresowaną.

Przykład:
Osoba prowadzi działalność na własny rachunek jednocześnie na terenie Francji i Niemiec. Jej miejsce zamieszkania znajduje się w Polsce, gdzie osoba ta nie prowadzi żadnej działalności. Centrum zainteresowania dla jej działalności znajduje się we Francji. Ponieważ jednak osoba ta zamieszkuje w Polsce, powinna poinformować jednostkę terytorialną ZUS właściwą terytorialnie ze względu na swoje miejsce zamieszkania w Polsce. ZUS dokona ustalenia właściwego ustawodawstwa i poinformuje o swoim ustaleniu osobę zainteresowaną oraz instytucje francuską i niemiecką. W tej sytuacji zastosowanie będzie miało ustawodawstwo francuskie, ze względu na to, iż znacząca część działalności nie jest prowadzona w państwie miejsca zamieszkania, a więc w Polsce, natomiast na terenie Francji znajduje się centrum zainteresowania dla prowadzonej działalności. W tej sytuacji instytucja francuska będzie właściwa do ewentualnego poświadczenia zaświadczenia A1.

Jeśli ZUS, jako instytucja państwa miejsca zamieszkania, a więc instytucja właściwa do ustalenia ustawodawstwa stwierdzi, że polskie ustawodawstwo ma w danym przypadku zastosowanie, niezwłocznie informuje o tym osobę zainteresowaną lub pracodawcę tej osoby. Instytucja może zrobić to za pomocą pisma lub zaświadczenia A1 zaświadczającego o ustawodawstwie właściwym. 
O ile jednostka terenowa ZUS miejsca zamieszkania dysponuje wszystkimi niezbędnymi informacjami do wydania zaświadczenia A1, wystawi to zaświadczenie w celu poinformowania osoby zainteresowanej o ustawodawstwie mającym do niej zastosowanie.

Przykład:
Osoba wykonuje pracę najemną na rzecz tego samego pracodawcy na terenie Polski, Holandii i Niemiec. Praca wykonywana jest przez 30% czasu w Polsce, przez 50% czasu w Holandii i przez pozostałe 20% czasu w Niemczech. Miejsce zamieszkania tej osoby znajduje się w Polsce. Osoba ta powinna poinformować instytucję miejsca zamieszkania, a więc jednostkę terytorialną ZUS właściwą terytorialnie ze względu na miejsce zamieszkania w Polsce, o swojej sytuacji. ZUS dokonuje tymczasowego ustalenia ustawodawstwa właściwego i informuje o swoim ustaleniu osobę zainteresowaną oraz instytucję holenderską i niemiecką. Ponieważ znaczna część pracy wykonywana jest w Polsce, a więc w państwie zamieszkania, osoba ta będzie podlegała ustawodawstwu polskiemu.

Praca o charakterze marginalnym

Przy określaniu ustawodawstwa w sytuacjach regulowanych przez art. 13 rozporządzenia podstawowego nie jest brana pod uwagę praca o charakterze marginalnym (art. 14 ust. 5b rozporządzenia wykonawczego). Praca o marginalnym charakterze to praca, która jest stała, ale ma niewielkie znaczenie pod względem czasu oraz zysku ekonomicznego. Zaleca się, aby przyjąć wskaźnik, zgodnie z którym za pracę o marginalnym charakterze uznawać będzie się pracę zajmującą mniej niż 5% regularnego czasu pracy pracownika i/lub przynoszącą mniej niż 5% jego całkowitego wynagrodzenia.

Przykład:
Pracownik polskiego przedsiębiorstwa wykonuje na rzecz tego pracodawcy w Polsce oraz Niemczech. Praca w Polsce stanowi mniej niż 5% całkowitego czasu pracy pracownika. W takim przypadku, praca w Polsce będzie uznana za pracę o marginalnym charakterze, a w konsekwencji pracownik nie będzie uznany za wykonującego pracę w dwóch lub kilku państwach członkowskich i nie jest objęty zakresem art. 13 ust. 1 rozporządzenia podstawowego. Pracownik taki, w celu ustalenia ustawodawstwa będzie traktowany tak, jakby wykonywał pracę w tylko jednym państwie. Właściwe wobec niego będzie ustawodawstwo niemieckie, na podstawie art. 11 ust. 3a) rozporządzenia 883/2004.
Wymóg ustalania marginalnego charakteru pracy dotyczy wszystkich sytuacji objętych regulacją art. 13 rozporządzenia podstawowego.